Η ψυχοθεραπεία περιλαμβάνει ένα σύνολο διαφορετικών σχολών και προσεγγίσεων, καθεμία από τις οποίες περιλαμβάνει επιμέρους διακρίσεις και έχει τις δικές της θεωρίες και θεραπευτικές τεχνικές. Μια από αυτές είναι και η συστημική προσέγγιση.
Ποια είναι;
Η βασική θεώρηση της συστημικής προσέγγισης είναι ότι ο άνθρωπος δεν αποτελεί μια μεμονωμένη οντότητα, αλλά ένα κομμάτι ενός πλαισίου σχέσεων. Οι εμπειρίες και τα βιώματά του, όπως και τα επιμέρους προβλήματα, δημιουργούνται και διατηρούνται μέσα σε ένα ευρύ σύνολο πλαισίων και δεν αφορούν αποκλειστικά το άτομο που τα βιώνει. Το ίδιο και οι λύσεις, τα αποθέματα, τα εφόδια που κατέχει κανείς για να αντιμετωπίσει οτιδήποτε τον δυσκολεύει. Έτσι, η όποια ψυχική δυσκολία αντιμετωπίζεται εντός των πλαισίων στα οποία νοηματοδοτείται και έξω από ορισμούς, περιορισμούς και διαγνωστικές ταμπέλες.
Τι σημαίνει έξω από ορισμούς και διαγνωστικές ταμπέλες;
Χωρίς να θεωρεί ότι οι διαγνώσεις των ψυχικών διαταραχών δεν αποτελούν μια χρήσιμη και ουσιώδη πληροφορία για την θεραπευτική προσέγγισή τους, και αποδεχόμενη ότι είναι απλώς μία πληροφορία και όχι η μόνη, η συστημική προσέγγιση προσπαθεί να μετατρέψει τις ιδιότητες και τους διαγνωστικούς συνήθως χαρακτηρισμούς των ατόμων σε συμπεριφορές και να ρευστοποιήσει τις έννοιες και τους οντολογικούς χαρακτηρισμούς. Για παράδειγμα, το «είμαι καταθλιπτικός» που μπορεί να κουβαλά ένα άτομο ως αυτοπροσδιορισμό, για διάφορους λόγους, η συστημική προσπαθεί να το ρευστοποιήσει και να το μετατρέψει σταδιακά σε «συμπεριφέρομαι καταθλιπτικά». Ποια η διαφορά; Το να συμπεριφέρομαι καταθλιπτικά σημαίνει αυτόματα ότι αυτός δεν είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο συμπεριφέρομαι. Άλλοτε συμπεριφέρομαι έτσι και άλλοτε όχι. Αυτό αναπόφευκτα αυξάνει τις δυνατότητες των ατόμων αλλά και την ικανότητά τους να επιλέξουν με ποιον τρόπο θα συμπεριφέρονται σε κάθε περίπτωση. Οι άνθρωποι αποκτούν την ευθύνη των επιλογών τους και συνεπακόλουθα την δύναμη να επιλέξουν ή να εγκαταλείψουν μοτίβα και συμπεριφορές που δεν είναι πλέον λειτουργικές ή βοηθητικές.
Η συστημική ψυχοθεραπεία δεν χρησιμοποιεί συμβατικά συστήματα διάγνωσης και αξιολόγησης των ψυχικών διαταραχών, όπως το DSM. Το άτομο θεωρείται ο ειδικός για τον εαυτό και την ζωή του και η/ο θεραπεύτρια/της είναι η/ο ειδικός για τις ερωτήσεις και τις τεχνικές που θα βοηθήσουν το άτομο να εντοπίσει, δημιουργήσει, αναπτύξει λειτουργικές λύσεις και θα αναδείξουν τις δυνατότητες και τις δυνάμεις του, φωτίζοντας τα εφόδια και τα αποθέματα που ήδη κατέχει.
Γιατί «συστημική»;
Το όνομα της συστημικής αφορά την βάση της, που δεν είναι άλλη από την Γενική Θεωρία των Συστημάτων, που διατύπωσε το 1968 ο βιολόγος Ludwig von Bertalanffy. Σύμφωνα με αυτή, το σύστημα είναι ένα σύνολο στοιχείων που συνδέονται και αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους, με τέτοιο τρόπο ώστε μια αλλαγή σε ένα από αυτά προκαλεί αναπόφευκτα αλλαγή και στα υπόλοιπα. Τα χαρακτηριστικά του συστήματος διαφέρουν από τα χαρακτηριστικά του κάθε μέλους του, το σύνολο είναι διαφορετικό από το άθροισμα των μερών του ενώ κάθε σύστημα παραμένει μοναδικό, παρά τα κοινά χαρακτηριστικά που μπορεί να εμφανίζει.
Αυτές οι γενικές αρχές εφαρμόζονται και στα ανθρώπινα συστήματα, που αποτελούνται από ένα σύνολο προσώπων τα οποία στο πέρασμα του χρόνου διαμορφώνουν σταθερά μοτίβα και τρόπους επικοινωνίας και σχετίζεσθε. Σύστημα μπορεί να αποτελεί ένα ζευγάρι, μια οικογένεια, μια παρέα, το σχολείο, αλλά και οποιοδήποτε πλαίσιο αλληλεπίδρασης αφορά τον καθένα ατομικά.
Η συστημική οπτική προσπαθεί να αναλύσει και να κατανοήσει τον τρόπο που τα συστήματα οργανώνονται και λειτουργούν, αλλά και τις σχέσεις τους με το εξωτερικό τους περιβάλλον. Κάθε φαινόμενο αντιμετωπίζεται συνολικότερα και μελετάται με γνώμονα την κυκλικότητα και όχι την γραμμική αιτιότητα.
Πώς προσεγγίζει η συστημική ψυχοθεραπεία τα συμπτώματα;
Η πολλαπλότητα της συγκεκριμένης ψυχοθεραπευτικής ομπρέλας εφαρμόζεται και στην περίπτωση των συμπτωμάτων. Πέρα από την αδιαμφισβήτητη δυσφορία και την πολλαπλή επιβάρυνση που μπορεί να επιφέρουν, το συστημικό μοντέλο ενδιαφέρεται για την λειτουργικότητα των συμπτωμάτων, τα οποία μπορεί να εξυπηρετούν πολλαπλούς σκοπούς, να προφυλάσσουν από δυσάρεστες καταστάσεις για παράδειγμα, να αναδεικνύουν ελλείψεις και επιθυμίες, να διαθέτουν ένα εξισορροπητικό ρόλο. Πέρα από την λειτουργικότητα και περισσότερο από την αιτιολογία των συμπτωμάτων, η συστημική ενδιαφέρεται για τους τρόπους με τους οποίους αυτά διατηρούνται στους κύκλους και τις συνθήκες ζωής των ατόμων, ενώ η συμπτωματολογία για την συστημική προσέγγιση δεν αποτελεί ένδειξη βλάβης αλλά σημάδι και ειδοποίηση ότι κάτι δεν λειτουργεί πια, ότι κάτι χρειάζεται να αλλάξει.
Είναι η συστημική ψυχοθεραπεία μόνο οικογενειακή ψυχοθεραπεία;
Μια βασική παρανόηση που έχει εγκαθιδρυθεί για χρόνια αφορά την εφαρμογή της συστημικής προσέγγισης στην οικογενειακή ψυχοθεραπεία. Η οικογενειακή αποτέλεσε πράγματι το πρώτο παράδειγμα εξέλιξης της συστημικής σκέψης στο πεδίο της ψυχοθεραπείας και αυτή η πρώτη εφαρμογή οδήγησε σε μια ταύτιση της προσέγγισης με την οικογενειακή θεραπεία.
Ωστόσο, αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και δεν σημαίνει ότι κάθε οικογενειακή ψυχοθεραπεία ακολουθεί τις συστημικές αρχές ούτε ότι η συστημική προσέγγιση εφαρμόζεται μόνο σε περιπτώσεις συστημάτων όπως η οικογένεια ή το ζευγάρι.
Η συστημική σκέψη αντιμετωπίζει τα άτομα ως συμμετέχοντες ενός συνόλου πλαισίων, τα οποία βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση και επικοινωνία. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να δουλεύει τόσο με τα ίδια τα συστήματα, με την οικογένεια, το ζευγάρι, το σχολείο, όσο και ατομικά, αντιμετωπίζοντας και ερμηνεύοντας την όποια δυσκολία με βάση τις σχέσεις και τα εκάστοτε πλαίσια-συστήματα στα οποία το άτομο λειτουργεί, αναπτύσσεται και αλληλοεπιδρά.
Ποιοι είναι οι στόχοι;
Η συστημική ψυχοθεραπεία στοχεύει στην δημιουργία ενός πλαισίου επικοινωνίας, που επιτρέπει την επανεξέταση και τον αναστοχασμό επάνω στις υπάρχουσες συνθήκες και τις ήδη δοκιμασμένες λύσεις, την διερεύνηση εναλλακτικών δυνατοτήτων και νέων οπτικών και βέβαια την συμπερίληψη των σημαντικών Άλλων που συναποτελούν την ζωή και την καθημερινότητα του ατόμου. Βασικό γνώμονα αποτελεί η κατανόηση του εαυτού σε σχέση με τους άλλους, γι’ αυτό και συχνά το άτομο βρίσκεται σε θέση παρατηρητή των δικών του μοτίβων αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας, ώστε να μπορέσει να τα αναγνωρίσει και να τα αλλάξει, εφόσον δεν είναι πλέον βοηθητικά.
Ποια είναι η διάρκεια;
Η συστημική είναι συνήθως, αλλά όχι απαραίτητα, βραχεία θεραπεία, ενώ ένα μεγάλο μέρος της θεραπευτικής αλλαγής θεωρείται ότι συντελείται εκτός του θεραπευτικού πλαισίου.
Συνοψίζοντας, αν και στην συστημική αντίληψη, το κάθε βίωμα και πρόβλημα προσεγγίζεται μέσα στην σχεσιακή και περιβαλλοντική πολυπλοκότητα στην οποία προκύπτει, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η ομπρέλα της συστημικής ψυχοθεραπείας είναι αρκετά ευρεία και περιλαμβάνει επιμέρους προσεγγίσεις και μοντέλα, το καθένα από τα οποία προσεγγίζει με τον δικό του τρόπο το άτομο και την ψυχική του δυσκολία.
Ανδρομάχη Σδούκου
Ψυχολόγος-Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
Painting: Golconda by Belgian surrealist artist René Magritte